PFAS – co to jest? Poznaj wszechobecne „wieczne chemikalia”
Czym są substancje per- i polifluoroalkilowe (PFAS)?
PFAS, czyli substancje per- i polifluoroalkilowe, to szeroka grupa syntetycznych związków chemicznych, które od lat 50. XX wieku znalazły szerokie zastosowanie w przemyśle. Ich unikalna budowa, oparta na długich łańcuchach węglowych, w których atomy wodoru zostały zastąpione atomami fluoru, nadaje im niezwykłą trwałość. Ta cecha sprawia, że PFAS są odporne na wysokie temperatury, tłuszcz, wodę i inne czynniki chemiczne, co czyni je niezwykle pożądanymi w wielu procesach produkcyjnych. Niestety, ta sama trwałość oznacza, że są one praktycznie niezniszczalne w środowisku naturalnym i ludzkim organizmie, co prowadzi do ich narastającego nagromadzenia i potencjalnych zagrożeń dla zdrowia. Ze względu na swoją wytrzymałość i długowieczność, PFAS są powszechnie określane jako „wieczne chemikalia”.
Co to jest PFOS i PFOA – główne związki PFAS?
Wśród tysięcy znanych związków PFAS, dwa z najbardziej rozpowszechnionych i najszerzej badanych to PFOS (kwas perfluorooktanosulfonowy) i PFOA (kwas perfluorooktanowy). PFOS historycznie znajdował zastosowanie między innymi w produkcji odzieży przeciwdeszczowej oraz jako kluczowy składnik pianek gaśniczych stosowanych do gaszenia pożarów cieczy łatwopalnych. Z kolei PFOA było powszechnie używane jako substancja pomocnicza w produkcji teflonu, popularnych nieprzywierających powłok na patelniach, a także w papierze do pieczenia czy woskach podłogowych. Zarówno PFOS, jak i PFOA charakteryzują się wyjątkową trwałością i odpornością na degradację, co oznacza, że nie ulegają biodegradacji i mogą pozostawać w środowisku oraz w organizmach żywych przez bardzo długi czas, potencjalnie przez tysiące lat. Ich neutralizacja wymaga ekstremalnie wysokich temperatur, co utrudnia skuteczne usuwanie ich z otoczenia.
Gdzie stosuje się PFAS i jak wpływają na nasze życie?
PFAS w żywności, wodzie pitnej i codziennych produktach
PFAS przeniknęły do niemal każdego aspektu naszego życia, często w sposób niezauważalny. Znajdują się w opakowaniach do żywności, szczególnie tych przeznaczonych do kontaktu z tłuszczami, jak papier do pieczenia czy opakowania fast food, zapobiegając ich przesiąkaniu. Są obecne w wielu produktach codziennego użytku: od nieprzywierających powłok na patelniach i garnkach, przez farby, kleje, izolacje elektryczne, detergenty, materiały ognioodporne, po wodoodporne tkaniny używane w odzieży i meblach, a nawet w niektórych kosmetykach. Niestety, PFAS mogą również znaleźć się w naszej wodzie pitnej, zwłaszcza jeśli pochodzi ona ze skażonych źródeł, które miały kontakt z przemysłowymi zrzutami lub skażonymi terenami. Obecność tych chemikaliów w tak wielu produktach sprawia, że całkowite uniknięcie kontaktu z PFAS jest w praktyce niemożliwe, co stanowi globalne wyzwanie dla zdrowia publicznego.
Jak PFAS wpływają na zdrowie ludzi?
Narażenie na niektóre związki PFAS może mieć szkodliwy wpływ na zdrowie ludzi, co potwierdzają liczne badania naukowe. Związki te mają zdolność do biokumulacji, czyli gromadzenia się w tkankach ludzkiego organizmu, co oznacza, że nawet niskie, codzienne dawki mogą prowadzić do niebezpiecznych stężeń w dłuższej perspektywie. Badania wskazują na potencjalne powiązania między ekspozycją na PFAS a szeregiem problemów zdrowotnych, w tym zaburzeniami funkcji hormonalnych, wpływem na czynność tarczycy, uszkodzeniem wątroby oraz obniżeniem płodności, co może objawiać się problemami z zajściem w ciążę czy wcześniejszym wystąpieniem menopauzy u kobiet. Co więcej, niektóre PFAS zostały zaklasyfikowane jako substancje wzbudzające szczególnie duże obawy (SVHC) ze względu na ich potencjalną toksyczność i zwiększone ryzyko rozwoju niektórych nowotworów, takich jak rak jąder czy nerek. Dodatkowo, badania sugerują, że PFAS mogą osłabiać odpowiedź immunologiczną organizmu, w tym na szczepionki, oraz przyczyniać się do rozwoju astmy u dzieci i obniżać ich ogólną odporność.
Dlaczego PFAS są tak groźne dla zdrowia i środowiska?
Toksyczność i bioakumulacja PFAS
Groźba związana z PFAS wynika przede wszystkim z ich toksyczności i niezwykłej zdolności do bioakumulacji, czyli gromadzenia się w tkankach organizmów żywych, w tym ludzi. Gdy dostają się do naszego ciała, nie są łatwo metabolizowane ani wydalane. Zamiast tego, zaczynają się kumulować w różnych narządach, takich jak wątroba, nerki, a także w krwi i tkance tłuszczowej. Ten proces biokumulacji oznacza, że nawet niewielkie, ale chroniczne narażenie na te substancje może prowadzić do osiągnięcia szkodliwych stężeń, które z czasem mogą wywoływać negatywne skutki zdrowotne. Toksyczność PFAS jest złożona i obejmuje szeroki zakres działań niepożądanych, od zaburzeń hormonalnych i metabolicznych po zwiększone ryzyko rozwoju niektórych nowotworów. Skutki te mogą być szczególnie dotkliwe dla rozwijających się organizmów, jak płody i dzieci, u których mogą wpływać na rozwój układu nerwowego i odpornościowego.
Trwałość PFAS: „wieczne chemikalia” w naszym organizmie
Kluczowym powodem, dla którego PFAS stanowią tak poważne zagrożenie, jest ich niezwykła trwałość, która sprawia, że są one określane mianem „wiecznych chemikaliów”. Ta trwałość oznacza, że raz uwolnione do środowiska lub dostające się do organizmu, rozkładają się w sposób ekstremalnie powolny lub nie rozkładają się wcale. W przeciwieństwie do wielu innych substancji chemicznych, które nasz organizm jest w stanie przetworzyć i wydalić, PFAS pozostają w nim przez bardzo długi czas, często przez lata, a nawet dekady. Ta długowieczność w połączeniu z bioakumulacją prowadzi do sytuacji, w której w naszym ciele mogą gromadzić się coraz większe ilości tych potencjalnie szkodliwych związków. Ponieważ ich neutralizacja wymaga bardzo wysokich temperatur, a rozkład w środowisku jest praktycznie niemożliwy, PFAS stanowią długoterminowe zagrożenie, które może utrzymywać się przez tysiące lat, wpływając na kolejne pokolenia i ekosystemy.
Regulacje prawne i ochrona przed PFAS
Unijne i krajowe regulacje dotyczące PFAS
W obliczu rosnącej wiedzy na temat zagrożeń związanych z PFAS, Unia Europejska i poszczególne państwa członkowskie wprowadzają coraz liczniejsze regulacje prawne mające na celu ograniczenie ich stosowania i ekspozycji. Komisja Europejska podjęła działania w kierunku wprowadzenia zakazu produkcji i wprowadzania do obrotu szerokiej gamy PFAS, uznając je za substancje budzące szczególne obawy. Niektóre z tych związków zostały już objęte ograniczeniami prawnymi, a nowe normy dotyczące ich dopuszczalnych poziomów są sukcesywnie wprowadzane, między innymi w odniesieniu do żywności i wody pitnej. Celem tych działań jest ochrona zdrowia publicznego i środowiska przed negatywnym wpływem tych „wiecznych chemikaliów”, choć proces ten jest złożony i wymaga ciągłego monitorowania oraz adaptacji przepisów do najnowszych badań naukowych.
Jak zminimalizować ryzyko narażenia na PFAS?
Chociaż całkowite uniknięcie kontaktu z PFAS jest w obecnych warunkach niezwykle trudne, istnieją sposoby na zminimalizowanie ryzyka narażenia na te wszechobecne chemikalia. Kluczowe jest świadome wybieranie produktów i unikanie tych, które mogą zawierać wysokie stężenia PFAS. Warto zwracać uwagę na skład kosmetyków i produktów do pielęgnacji, a także unikać opakowań spożywczych, które mogą być wykonane z materiałów zawierających te substancje, zwłaszcza jeśli przeznaczone są do kontaktu z gorącą lub tłustą żywnością. W kontekście wody pitnej, stosowanie wysokiej jakości filtrów wody, takich jak te wykorzystujące węgiel aktywny, może być skutecznym sposobem na redukcję stężenia niektórych związków PFAS, w tym PFOS i PFOA. Świadome podejście do konsumpcji i wybieranie produktów od firm transparentnych w kwestii stosowanych materiałów może pomóc w ograniczeniu codziennej ekspozycji na te trwałe i potencjalnie szkodliwe chemikalia.
Nazywam się Damian Cebrowski i jestem autorem artykułów na stronie mamaipapawpraktyce.pl. Piszę o tematach, które są bliskie każdemu rodzicowi, starając się przekazać praktyczne porady, inspiracje oraz cenne wskazówki.